"กระทุ่มแบน" จากเกร็ดประวัติศาสตร์ใน "จดหมายเหตุเสด็จประพาสต้น"

ภาพจาก เพจกระทุ่มแบนในอดีต
ถ่ายภาพโดย คุณคุณมงคล ตั้งธนัง

เมื่อช่วงเริ่มต้นการตามหาภาพเก่าและข้อมูลเกี่ยวกับกระทุ่มแบนนั้น ผมมีโอกาสได้อ่านหนังสือจดหมายเหตุประพาสต้น (ร.ศ. ๑๒๓) พระนิพนธ์ในสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ไปบางส่วนเพื่อค้นเรื่องราวว่ามีการบันทึกบางช่วงบางตอนเกี่ยวกับ "กระทุ่มแบน" ไว้บ้างหรือไม่

นายทรงอานุภาพ หรือ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

อ่านไปเพียงฉบับที่ ๒ ก็ได้พบช่วงที่ทรงพระนิพนธ์ไว้เมื่อ ๑๖ เดือนกรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๓ ขณะประทับแรมอยู่ที่วัดโชติการาม คลองดำเนินสะดวก
โดยมีส่วนที่เกี่ยวกับ "กระทุ่มแบน" ดังนี้

"วันที่ ๑๕ เวลาเช้า ออกกระบวนล่องลงมาเข้าคลองบางกอกใหญ่และคลองภาษีเจริญ ฉันมากระบวนหน้าตามเคย ประจวบเวลาหัวน้ำลง เมื่อพ้นหนองแขมเจอเรือไฟที่ไปก่อนติดขวางคลองอยู่ลำหนึ่ง ฉันจึงปล่อยเรือไฟที่จูงเรือให้คอยตามเรือไฟลำหน้า ส่วนตัวฉันเองให้คนแจวเรือล่องเลยไปจอดคอยเรือไฟที่น้ำลึกบ้านกระทุ่มแบน รอๆอยู่เท่าใดๆ ก็ไม่เห็นเรือไฟตามออกมา น้ำก็แห้งงวดลงไปทุกที พอแน่ใจว่าเรือไฟคงติดเสียกลางทางแล้ว ก็พอนึกขึ้นได้ว่าครัวมอเสบียงอาหารอยู่ในเรือไฟหมดทั้งนั้น และดูนายอัษฎาวุธท่าจะออกหิว จึงชวนกันขึ้นบกเดินไปเที่ยวซื้อข้าวแกงกินที่ตลาดบ้านกระทุ่มแบน ไปเจอคนผัดหมี่ดี คุยว่ารู้จักคุ้นเคยกับเจ้าคุณเทศผ่านมาเป็นต้องแวะกินหมี่เสมอ ซื้อเสบียงอาหารได้พอกันแล้ว ได้ยินเสียงโรงละครที่โรงบ่อน นายอัษฎาวุธเกิดอยากดูละคร พากันไปดู ไปเจอเจ้าของละครเจ้ากรรมรู้จักว่าฉันเป็นหุ้มแพรมหาดเล็ก ต้องรีบหนีพากันมาลงเรือ แต่กระนั้นก็ไม่พ้น พอประเดี๋ยวเจ้าหมี่เจ้าหม่าพากันมารุมมาตุ้มพิธีแตก เพราะนายอัษฎาวุธทีเดียว ถ้านายอัษฎาวุธไม่พาไปดูละครก็คงได้นั่งกินข้างแกงกันในตลาดให้สนุก นี่กลับต้องกินสำรับคับค้อนแล้วตอบแทนเขาแทบไม่ไหว 
จอดรอกระบวนเสด็จอยู่จนค่ำ กลางคืนน้ำขึ้น เรือไฟพ่วงล่วงหน้าหลุดออกมาทีละลำสองลำ ถามดูก็ไม่ได้ความว่ากระบวนเสด็จอยู่ที่ไหน จนยามกว่าจึงได้ความจากเรือลำหนึ่งว่า ประทับแรมอยู่ที่หน้าวัดหนองแขม ฉันก็เลยจอดนอนคอยเสด็จอยู่ที่กระทุ่มแบนนั่นเอง 
ครั้นรุ่งเช้า วันที่ ๑๖ ออกเรือล่วงหน้ามาคอยเสด็จอยู่ที่ปากคลองดำเนินสะดวก พอประมาณ ๔ โมงเช้ากระบวนเสด็จมาถึง เลยเข้าคลองต่อมา น้ำกำลังท่วมทุ่งท่วมค้นคลองเจิ่งทั้งสองข้าง เรือแล่นได้สะดวก พอสักบ่าย ๒ โมงก็มาถึงหลักหก หยุดกระบวนประทับแรมที่วัดโชติทายการาม เวลาบ่ายทรงเรือเล็กพายไปประพาสทุ่ง คือไร่ที่น้ำท่วม เจ้าของไร่กำลังเก็บเอาหอมกระเทียมขึ้นผึ่งตามนอกชานบ้านเรือนตลอดจนบนหลังคา เพราะไม่มีที่ดิน น้ำท่วมเป็นทะเลหมด..."

หลังผมจากอ่านจบก็มีคำถามเกิดขึ้นในใจบางส่วน และปล่อยผ่านเลยไปเสียหลายปี จวบจนช่วงสายๆ วันนี้ (๒๓ มิ.ย. ๖๒) ได้หนังสือเก่า "จดหมายเหตุเสด็จประพาสต้น" ฉบับพิมพ์เนื่องในคล้ายวันประสูติของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ๒๑ มิถุนายน ๒๕๓๖ มาอ่านรื้อฟื้นความจำอีกครั้ง ทำให้เกิดคำถามใหม่ รวมกับคำถามเดิมในฐานะที่ผมเป็นคนกระทุ่มแบน และขอสันนิษฐาน ชวนให้ช่วยกันคิด ซึ่งความคิดผมอาจไม่ถูกต้องก็ได้ หากท่านใดมีข้อมูลสันนิษฐานอื่นๆ ก็ช่วยกันค้นคว้าหาต่อกันด้วยเถิด เพราะคนกระทุ่มแบนน้อยคน ที่ตั้งคำถามและออกตามหาคำตอบ

แผนที่แสดงตำแหน่งจุดที่ ร.๕ ประทับแรมบริเวณหน้าวัดหนองแขมและบริเวณบ้านกระทุ่มแบน

๑. จุดที่นายทรงอานุภาพ (สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ) ให้คนแจวเรือไปจอดคอยคือบริเวณใดที่บ้านกระทุ่มแบน?

• ชวนให้ช่วยกันคิด

• จุดนั้นต้องเป็นจุดที่คลองมีระดับน้ำลึก ท่านจึงใช้คำว่า "น้ำลึกบ้านกระทุ่มแบน"
• อาจจะเป็นบริเวณสี่แยกกระทุ่มแบนในรัศมีไม่ไกลมากนัก  แต่อาจไม่ใช่ตรงสี่แยกตลาดพอดี เพราะยามเช้ามืดจะมีพ่อค้าแม่ค้าพายเรือมาขายของมีจำนวนมาก ตลาดจะคึกคัก ไม่น่าจะเหมาะแก่การจอดนอน แต่อาจจะเป็นทางฝั่งแป๊ะกง เพราะมีเพิงจอดเรือของพ่อค้าแม่ค้าที่มาพักอยู่
• จุดนั้นต้องสงบประมาณหนึ่ง และไม่ไกลจากศูนย์กลางตลาดบ้านกระทุ่มแบน  เพราะท่านใช้คำว่า "...ชวนกันขึ้นบกเดินไปเที่ยว..." แสดงว่าต้องมีการเดินการระยะหนึ่ง
• จุดนั้นไม่น่าจะใช่บริเวณประตูน้ำกระทุ่มแบน เพราะห่างไกลจากตลาดบ้านกระทุ่มแบน มากเกินไป และหากเป็นจุดนั้น ท่านน่าจะมีพระนิพนธ์จุดจอดเรือเป็นประตูน้ำกระทุ่มแบน
• ผมมีความเห็นว่าจุดนั้นมีความเป็นไปได้ คือ
  ๑. ริมคลองภาษีเจริญบริเวณที่ว่าการอำเภอกระทุ่มแบนปัจจุบัน เพราะจุดนั้นไม่น่าจะพลุกพล่านมากนัก
  
  ๒. ที่ว่าการอำเภอในสมัยนั้น (พ.ศ. ๒๔๗๗) ซึ่งอยู่บริเวณใกล้ตลาด ดังข้อมูลในหนังสือที่ระลึกพิธีเปิดอาคารที่ว่าการอำเภอกระทุ่มแบน พ.ศ. ๒๕๓๗ ได้มีการระบุข้อมูลว่า
  
  ร.ศ.๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) สมัยขุนไกรกำแหง (สอน รตานนท์) ดำรงตำแหน่งนายอำเภอแทนขุนเทพบุรี (นุ่ม)ได้ย้ายที่ว่าการอำเภอไปตั้งที่โรงบ่อนบ้านขุนไกรกำแหง ตรงสี่แยกกระทุ่มแบน
  
  ร.ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) สมัยหลวงนารถประชารักษ์ (สุดใจ) ดำรงตำแหน่งนายอำเภอ ได้ก่อสร้างที่ว่าการอำเภอขึ้นใหม่เป็นเอกเทศ โดยตั้งอยู่ ณ บริเวณที่ว่าการอำเภอปัจจุบัน เป็นเรือนไม้ชั้นเดียวทรงเตี้ย หลังคามุงจาก
  
  ทั้งข้อ ๑ และ ๒ ไม่แน่ใจว่าเป็นที่ว่าการหลังเดิมหรือหลังปัจจุบัน เพราะเป็นปีเดียวกันกับที่เสด็จประพาส อาจเป็นช่วงรอยต่อในการก่อสร้างหรือย้ายสถานที่
  หรือ
  
  ๓. บริเวณริมคลองภาษีเจริญจุดที่เลยจุดตัดคลองภาษีเจริญกับคลองกระทุ่มแบนไประยะหนึ่ง เช่น บริเวณเลยตรอกโรงยาไปเล็กน้อยซึ่งอาจเป็นที่เดียวกันกับข้อ ๒. ซึ่งใกล้กับบริเวณที่ว่าการอำเภอ บ้านขุนไกรกำแหง หรือบริเวณย่านสะพานตรงศาลหลวงตาทองในปัจจุบัน

สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา
ภาพจาก https://th.wikipedia.org

๒. นายอัษฎาวุธ (สมเด็จเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา) และ นายทรงอานุภาพ เดินไปเที่ยวซื้อข้าวแกงน่าจะเป็นบริเวณใดของตลาดกระทุ่มแบน ?

• ชวนให้ช่วยกันคิด

• จุดนั้นน่าจะไม่ห่างจากจุดจอดเรือมากนัก
• จุดนั้นน่าจะเป็นตลาดบ้านกระทุ่มแบนที่ไม่ได้ห่างจากริมคลองมากนัก
• จุดนั้นน่าจะอยู่บริเวณสี่แยกตลาดกระทุ่มแบนที่เป็นศูนย์กลางการค้าในยุคก่อนๆ
• ผมมีความเห็นว่าจุดนั้นมีความเป็นไปได้ คือ   บริเวณตลาดสี่แยกกระทุ่มแบนในส่วนที่เป็นบก ไม่เป็นไปตามแนวคลองภาษีเจริญ ก็น่าจะเป็นร้านตามแนวคลองกระทุ่มแบน ซึ่งทั้ง 2 ตลองตัดผ่านกันอยู่

๓. คนผัดหมี่ที่ทั้ง ๒ ท่านเดินไปพบ และคุยว่าคุ้นเคยกับเจ้าคุณเทศ นั้นคือใคร?

• ชวนให้ช่วยกันคิด

• เจ้าคุณเทศ น่าจะหมายถึง เจ้าพระยาสุรพันธ์พิสุทธิ์ (เทศ บุนนาค) ในสมัยรัชกาลที่ ๔ เป็นพระเพ็ชรพิไสยศรีสวัสดิ์ปลัดเมืองเพชรบุรี ในรัชกาลที่ ๕ ได้เลื่อนเป็นพระยาสุรินทรลือไชย ผู้ว่าราชการเมืองเพชรบุรี ซึ่งท่านน่าจะต้องใช้เส้นทางนี้ในการเดินทางไปเมืองเพชรบุรี) ผ่านมาเป็นต้องแวะกินหมี่เสมอ
• ร้านผัดหมี่นี้น่าจะเป็นที่ขึ้นชื่อพอสมควร ถึงขนาดท่านเจ้าคุณเทศ แวะมารับประทานบ่อยจนรู้จักมักคุ้นกัน
• ผมมีความเห็นว่าจุดนั้นมีความเป็นไปได้ ไม่น่าต่างจากข้อ ๒.

๔. โรงละครในโรงบ่อน ที่ทั้ง ๒ ท่านไปดูคือที่ใด?

• ชวนให้ช่วยกันคิด

• โรงละครในโรงบ่อนนี้ ต้องอยู่ระหว่างทางไปจุดจอดเรือ หรือ  ไม่ไกลจากจุดซื้อเสบียง
• โรงบ่อนในย่านนั้น เท่าที่ผมเคยได้ยินมาน่าจะเคยมีอยู่บริเวณตรอกโรงยาในปัจจุบัน ซึ่งอาจจะเป็นโรงบ่อนเดียวกับที่ระบุในในหนังสือข้างต้นว่า "สมัยขุนไกรกำแหง (สอน รตานนท์) ดำรงตำแหน่งนายอำเภอแทนขุนเทพบุรี (นุ่ม)ได้ย้ายที่ว่าการอำเภอไปตั้งที่โรงบ่อนบ้านขุนไกรกำแหง ตรงสี่แยกกระทุ่มแบน" ดังนั้น อาจจะเป็นบ่อนของขุนไกรกำแหง ก็มีความเป็นไปได้ แต่ต้องรอตรวจสอบข้อมูลและสอบถามคนเก่าแก่ในย่านนั้นอีกครั้ง
• หากเป็นระหว่างทางจากตลาด มาเส้นทางฝั่งที่ว่าการอำเภอกระทุ่มแบน ผมยังไม่มีข้อมูลว่ามีโรงบ่อน แถวไหนบ้างหรือไม่
• ผมมีความเห็นว่าจุดนั้นมีความเป็นไปได้ที่จะเป็นบริเวณตรอกโรงยาในปัจจุบันหรือโรงบ่อนขุนไกรกำแหง  (สอน รตานนท์)  เพราะไม่ไกลจากสี่แยกกระทุ่มแบนมากนัก

๕. เจ้าของโรงละครที่รู้จักกับนายทรงอานุภาพนั้น คือใคร?

• ชวนให้ช่วยกันคิด

• เจ้าของละคร น่าจะเป็นคหบดีที่มีชื่อเสียง
• เจ้าของละครอาจจะเป็นหรือเคยรับราชการ??
• มีความเป็นไปได้ที่เจ้าของละครอาจเป็นนายอำเภอในสมัยนั้น นั่นคือ  ขุนไกรกำแหง  (สอน รตานนท์) 

แผนที่แสดงบริเวณตลาดกระทุ่มแบนซึ่งเป็นบริเวณที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้มีพระนิพนธ์ถึงไว้

จากข้อมูลที่ผมไ้ดเขียนเล่าและสันนิษฐานไว้นั้น อาจไม่ใช่ข้อมูลที่ถูกต้องทั้งหมด แต่ถ้าไม่มีการกระตุ้น สันนิษฐานสิ่งเหล่านี้ไว้ ก็จะหาคนมาต่อยอดได้ลำบาก ดังนั้น หากท่านใดมีข้อมูล เป็นลูกหลานบุคคลที่อยู่ในพื้นที่ หรือเคยได้ยินเรื่องเล่าจากรุ่นบรรพบุรุษมา ก็รบกวนช่วยแจ้งข้อมูล หรือช่วยบอกเล่าได้เลยนะครับ หวังใจว่าสักวันหนึ่งคงจะเจอข้อมูลที่มีหลักฐานยืนยันได้ชัดเจนขึ้น

๒๕ มิ.ย. ๖๒
แก้ไขเพิ่มเติมเมื่อ ๒๖ มิ.ย. ๖๒

แอดมินกระทุ่มแบนโฟโต้